Ts’íibta’an tumeen Lilia Balam yéetel  Katia Rejón. Ts’a’ab k’ajóoltbil  5 ti’ áabril tu ja’abil 2019 te’ela’ https://www.abortoyucatan.com/

Walkil diez anyosa’, Eveliae’, juntúul maaya ko’olel ku taal tu kaajil Tixmehuace’ ta’ak u pool yóo’lal kiinsanaj bin kex ma’ jaaji’ ikil tu pée’taj u chaambal ma’ili’ síijiki’. Tak bejlae’ ma’ tu na’atik bix úuchik tumeen mix óoxp’éel k’iin máanake’ ti’ bix u kuxtal ka’ach mina’an si’ipil ti’e’ k’a’al kaarsel, ti’al u máansik 12 anyosi’ yéetel u bo’otik jump’éel multa bey 154 mil pesuse’. Ti’ jump’éel kwaarto mixmáak uláak’ yaan ichil te’ Centro de Reinserción Social (Cereso) tu kaajil Tekax –tu’ux k’ala’ano’-  ku tsikbaltike’ yaan ti’ 27 anyos ka óobligaarta’ab tumeen juntúul máak u yéetkaajil ka yanak ba’ax yil yéetel.

Ma’ u yojel ka’ach wáaj xyo’omchaja’an le ka’aj  lúub óoxten tumeen déesmayarnaj tu k’iinil 18 ti’ julio tu ja’abil 2009, tu yotoch te’ Tixmehuaco’. Tuláakal u maasile’ ma’ jach k’aja’an bix úuchiki’, chéen ku créejtik le ba’ax ku tsikbaltik u maasilo’: u maamae’ ku ya’alikti’e’ lúub noonoka’anile’ ka jóok’ “juntúul chaambal ti’”, le óo’lal tu k’áatajo’ob ti’ juntúul u éetja’il juntúul u suku’un ka bisa’ak’ob te’ kúuchil ts’aak Hospital Comunitario tu kaajil Peto yéetel tak le productoo’. 

Yáanal u tso’otsel u pool u bonmaj yéetel u k’axmaj bey chongoe’, u box icho’obe’ ku bin u mejental ka’alikil u k’a’ajsik le ba’ax úuch le ka’aj ts’o’oko’: te’ hospitalo’ ma’ t’aanaj yéetel mix juntúul jts’akyaji’, chéen ku yu’ubik ku bin u “la’achtal” u jobnel yéetel súut man súutuke’ ku yu’ubik u tsikbal le jts’akyajo’obo’. chéen ba’ale’, te’ k’iino’ob je’elo’ chéen maaya ku t’anik.

Te’ hospitalo’, a’alab ti’ u maamae’ le chaambalo’ kíimij. Sáaschaje’ mix ts’a’ab juntúul máax sutik ichil u t’aan leti’ le ba’ax ku ya’alalo’ mix cha’ab u kaxtik juntúul áabogaadoi’, ka bisa’ab te’ Ministerio Público, jo’oljeak beeta’ak ti’ le legraadoo’. Tu juunal te’ súutuko’. 

Kex ma’ tu na’atike’, le máaxo’ob ku meyaj te’ Ministerio Públicoo’ tu beetajo’ob u firmaartik jump’éel ju’un tu’ux ku tsolik ich españyol le ba’ax úucho’ yéetel a’alabti’e’ wáaj ma’ tu beetike’ yaan u máansik kex 40 anyos te’ kaarselo’: jach sáasil yanil ma’ chíimpolta’ab u derechos humanosi’, tumeen te’ apartado A, fracción VIII te’ Artículo 2º ichil le Noj a’almaj t’aano’ ku jets’ike’ máasewáalo’obe’ yaan déerecho ti’ob u yáantal tumeen intérpretes wáaj defensores u yojelo’ob ba’alo’ob yóo’lal u t’aan yéetel u miatsilo’ob.

“Le yáax k’iino’ ma’ k’aja’anteni’… le ka’aj sáaschaje’ uláak’ ko’olelo’ob yaan tin wiknale’ tu ya’alob ten xyo’onjanen ka’achil. Ma’atech in janal, leti’ob áantiken. Tu tsikbalto’ob ten le ka’aj jóok’ tuláakal te’ periodicoo’. Míin máan 15 k’iino’ob ma’ jaaneni’ ka’aj káaj in chan ma’alobtal”, bey u tsikbaltik ich español kex chan su’lak, le t’aan je’ela’ te’ kaarsel tu kano’.

Ku tukultike’ le jts’akyajo’ob áatendeerto’ leti’ob tak u pool, ikil tu tukulto’ob leti’ tu yóotaj tu juunal u yéems u chaambal. Te’ ju’un tu firmaartajo’, ku ya’alike’ 7 wi’inal yaanti’ ka’achil.

Tu beetaj u takpoolil le violaciono’, ba’ale le máaxo’ob ku meyaj te’ Ministerio Públicoo’ tu ya’alobe’ “mixba’al ku béeytal u beetiko’ob tumeen ts’o’ok u máan ya’ab tyeempo”.

Áapelarnajij, ba’ale’ u bo’ol si’ipile’ na’aksa’ab jump’éel ja’ab ti’. Bey tu ja’abil 2014e’ tu yoksaj uláak’ áapelasyone’ ka luk’sa’ab ka’ap’éel yéetel uláak chúumuk anyos ti’ ti’al u jóok’ol.

Bey siinkóo anyos beora, le máax biolaarto’, suunaj ti’al u loobiltik u láak’o’ob. “óolal kíinsa’ak in suku’uno’ob ka’alikil weyanene’”, bey u tsikbaltiko’. U maamae’ tu núukaj ti’ le máax loobilto’ “¿Ba’ax uláak’ a k´áatej? Leti’e’ ti’ yaan te’elo’”. Yanchaj u k’áatiko’ob ti’ u jala’achil u méek’tankaajil Tixméhuace’ ti’al “u chan jets’tal”. “leti’e’ táan u che’ej, táan u báaxal, ku p’a’astik in fáamilyaa’”, bey u ya’alik Eveliao’.

Le ka’aj k’áatchajti’ wáaj tu k’uuxil wáaj u p’ekmaj ikil ook kaarsel kex mina’an u si’ipile’, ku núukike’ “ki’ak in maamae’ p’at tu k’ab dios”, ma’ili’ jo’op’ok u náachtal u chan wíinkilil bek’eche’, láak’inta’an tumeen juntúul ko’olel yaan u unifome ti’al u suut tu’ux k’ala’ano’.

Le íinforme “u yantal u paal ko’olel wáaj u bo’ol si’ipil” ti’ le Grupo de Información en Reproducción Elegidao’ (GIRE), ku ya’alike’ je’ex le ba’ax úuch ti’ Eveliao’ u ya’abile’ ku yúuchul yóo’lal le a’almajt’aano’ob ku kaláantik kuxtal déesde kéen xyo’onchajak ko’olelo’, ba’ale’ “ku ts’aik u déerechos jurídicos le embriono’, ku beetik u na’atal yaanal ba’ax yéetel prejuicios ku k’exik bix u meyaj j poliso’ob, ministerios públicos yéetel jueces”,  ku ts’o’okole’ ku kaxtik u tukulta’al ba’ax k’aas ti’ ko’olelo’ob yéetel u beeta’al u bo’olsi’ipil “jach nojba’al” lela’ ku beetik u sajaktalo’ob yéetel u na’atiko’ob yaanal ba’ax. 

Déesde tu ja’abil 2009e’, wey Yucatane’ ku kaláantal kuxtal déesde kéen xyo’onchajak ko’olel. Úuchik u áaprobaata’al lela’ tu beetaj u na’atal jela’anil tumeen le jts’akyajo’obo’ yéetel tuláakal máak: ku tukulta’ale’ le aboorto jach yaan u si’ipilil te’ xóot’ lu’uma’. Kex beyo’ le leeya’, tuláakal méxicoe’, jump’éel ti’ ba’axo’ob ku táakbesik u ya’abil ba’ax ku yúuchul tu’ux ma’atu beeta’al u bo’ol si’ipil ko’olel tu juunal ku beetik u yéemel u chaambal. Ikil ma’ ojéela’an le noormasa’ ku talamkúunsik ti’ ko’olel u déerecho ti’al u beetik u yéemel u chaambal wáaj biolaarta’abij, wáaj u kuxtal je’e bix ti’ u chaambalo’ sajbe’entsil yanil wáaj beeyxan óotsil kuxa’anilo’ob.

Le Secretaría ti’ Salud wey Yucatane’ chéen u ts’íibtmaj 11 u p’éelal aboortos chíimpolta’an tumeen leey ichil u ja’abil 2009 tak 2018. Ku talamkúunsa’al u beeta’al aboortos je’ex u ya’alik le leeyo’, yaan ko’olelo’ob ts’o’ok u k’a’alal kaarsel yóo’lal áabortaarnaj ma’ u yóolilie’ yéetel le ku meyajo’ob te’ kúuchilo’ob ts’aako’ leti’ob takik u poolo’ob.

Yucatane’, kex bey 65 u túulal ko’olel taka’an u pool yóo’lal aboortoe’ yéetel aboorto culposo ichil u ja’abil 2009 tak u yáax wi’inalilo’ob 2018, bey u ya’alik le Fiscalía General te’ Estadoo’ (FGE), tu ts’áaj tumeen beetchaj jump’éel sóolisiitud de transparencia. Le takpoolilo’obo’ ya’abchaj déesde 2013. Je’ex u ya’alik le Sistema Nacional ti’ Seguridad Públicao’. Tu nojlu’umil Mexicoe’, ichil u ja’abil 2007 tak 2016se’ beeta’ab u bo’ol si’ipil ichil le leeyo’ bey 4 mil 246 u túulal ko’olel yóo’lal áabortarnaje’: 53 ti’ leti’obe’ k’ala’ano’ob tak bejlae’. Sáansamal ku ta’akal u pool juntúul ko’olel yóo’lal ku áabortar wey Méxicoe’, bey u ya’alik u íinfoorme “u yantal u paal ko’olel wáaj u bo’ol si’ipil” ti’ le múuch’kabil Información ti’ Reproducción Elegidao’ (GIRE).

RÉEPORTAAJE “Evelia, maaya ko’olel, k’a’al 10 anyos kaarsel yóo’lal áabortarnajij.  Ts’o’ok u cha’abale’, sajak jóok’ol tu yotoch yéetel táan u k’áatik ka beeta’ak justiisya ti’” (20 ti’ junio tu ja’abil 2020) https://www.sinembargo.mx/20-06-2020/38074

Je’el bix Eveliao’, uláak’ ko’olelo’ob wey méxicoe’ ts’o’ok u k’a’alalo’ob kaarsel ikil u yila’al bey crímen le aboortoo’.

U kríiminalisaarta’al u xu’ulsa’al jump’éel éembarazoe’ ku jaajkúunsik u tuukulil u yantal u paal ko’olele’ jump’éel ba’al “jach unaj u beetik ko’olelo’ob” yéetel ku taasik k’aas ti’ “ko’olelo’ob ku beeta’al u pée’tiko’ob anyos ich kaarsel yéetel ku ts’a’abal sentencia ti’ob kex mina’an ba’ax e’esik tu jaajil u yóolilti’ob u beetik”, tumeene’ le ba’ax ku tukulta’al yóo’lal u yantal u paal ko’olele’ “ku beetik u k’éexel u tuukul wáaj jaytúul jueces, leti’e’ máaxo’ob ts’aik u kuuch bey homicida ko’olelo’ob éem u chaambalo’ob ma’ u yóolilti’obi’ tu táankabil yotoch wáaj tu baanyoil yéetel ku kíimil le chaambal tumeen ma’ tu béeytal u beetiko’ob wáaj ba’ax ikil xan mixmáak yaan áantiko’ob leti’ob”, bey u ya’alik le íinfoorme “u yantal u paal ko’olel wáaj u bo’ol si’ipil” tu beetaj le GIREo’.

Siinkóo u túulal ko’olel wey Yucatáne’ beeta’ab juicios penales ti’ob ikil ta’ak u pool yóo’lal aboorto, óoxtúul ti’ leti’obe’ ts’a’ab sentencia ti’ob. chéen ba’ale’ le jóok’obo’, ichil le sóolisituud ti’ transparenciao’, ku tukulta’ale’ wey Méxicoe’ yaan kex 200 u túulal ko’olel ich kaarsel yóo’lal takpoolil yaan yil yéetel aboorto, kex mix juntúul ti’ leti’obe’ tu beeto’ob ba’al k’aas, tumeen mix le aboorto espontáneo, mix u séeb yóolintikubáaj mix le k’oja’anil obstétrica’obo’ ma’ si’ipili’.

“Le ma’ jach ya’ab anyos ts’aaba’an ti’e’, 8 anyos, le ya’ab ts’aaba’anti’e’, 40 anyos”. K k’ajóol 200 u túulal ko’olel, ma’ xaane’ yaan uláak’o’ob ba’ale’ mixmáak u yojel jaytúul mix tu’ux yano’ob”, bey tu tsolaj.

Yaan ya’ab ba’al keet ti’ kaasos beya’: u ya’abile’ ku yúuchul ti’ ko’olelo’ob óotsil kuxa’anilo’ob, mina’an kúuchilo’ob ts’aak tu’ux yano’ob wáaj naats’ yéetel yane’ ts’o’ok u muk’yajtik u loobilta’al. Yéetel u ya’abil ti’ le ucha’ano’, ma’ xakalta’ab tu beel jach ba’ax úuchi’.

“Ka’aj káaje’ k tukultike’ ku káajsa’al jump’éel investigación yóo’lal aboorto ku ts’o’okole’ ku jel a’alalti’e’ homicidio u ya’abile’ ma’ bey ucha’anili’. U jaajile’ mix máak ojéeltmij ba’axten bey u yúuchulo’. Mixmáak u beet wáaj ba’ax yóo’lal ti’ le ku meyajo’ob ich gobyeernoo’, ba’ale’ jach talame’ tumeen k’abéet a k’ajóoltik kaada jump’éel le ucha’ano’, u tsoolil jach bix úuchik, a k’ajóoltik u kuxtal ti’ bix úuchik ti’: u jaajil yaan te’ jurídicoo’ yéetel u jaajil ich k’ajla’ayil. Ba’ax úuchij yéetel ba’ax yaan ichil le expedienteo’”, bey u tsikbaltik Cruz Sánchez.

Karen Luna Rodríguez Bueno, máax jo’olintik le kúuchil área ti’ investigación ti’ le GIREo’, ku ya’alik xane’ u nojba’alil ti’ le sentenciaso’ tumeen ts’aba’an ti’ ba’alo’ob ucha’an mina’an ba’ax e’esik tu jaajil beyo’. Máaxo’ob ku meyaj ti’ enfermería, aalansajo’ob, láak’tsilo’ob, jts’akyajo’obe’, ku tukultiko’obe’ ko’olel chéen u yóolili’ u yéems u chaambale’, kex ma’ xaane’ jump’éel aboorto espontáneo wáaj jump’éel paarto séeb úuchik.